I Gwiazdozbiory - wprowadzenie


      Gwiazdozbiór (konstelacja) to grupa gwiazd zajmujących pewien obszar nieba. Zazwyczaj gwiazdy te połączono w symboliczne kształty i nadano im nazwę pochodzącą z mitologii (np. Centaur, Cefeusz itp). Gwiazdy tworzące gwiazdozbiór nie są ze sobą zazwyczaj fizycznie związane a ich bliskie położenie na niebie jest wywołane geometrycznym efektem rzutowania ich położeń na sferę niebieską.
      Dla doświadczonego obserwatora nieba nie jest trudnym zadaniem odnaleźć gwiazdozbiór lub szukane miejsce na niebie, jednak dla początkującego miłośnika nieba gwiaździstego lub przypadkowego obserwatora wydaje się ono bardzo nieuporządkowane i odszukanie wśród licznych świecących punktów żądanego gwiazdozbioru jest rzeczą niemal niemożliwą. Sytuacja nie jest jednak tak beznadziejna, jak to wygląda na pierwszy rzut oka. Wystarczy zapamiętać na niebie chociaż jeden punkt orientacyjny i można wyznaczyć od niego drogę do żądanego gwiazdozbioru.
      Widoczność gwiazdozbiorów i ich położenie na niebie zależą od szerokości geograficznej, z której obserwujemy niebo, i od miejscowego czasu. Wskutek ruchu wirowego i obiegowego Ziemi, świetliste punkciki na nocnym niebie bezustannie zmieniają swe położenie. Dlatego, aby ułatwić sobie życie, autor tej strony prezentuje mapy nieba, które można obserwować nad Krakowem, 15 dnia danego miesiąca o północy czasu lokalnego.
      Nie należy się tym zrażać, gdyż podobne widoki będą mieli mieszkańcy zarówno Wielkopolski, jak i Pomorza. Jedyną trudnością w identyfikacji konstelacji mogą być niewielkie rozbieżności pomiędzy rzeczywistym wyglądem nieba a mapami prezentowanymi na tej stronie w pierwszy i ostatni dzień miesiąca oraz przed godziną 22.00 i po godzinie 02.00.

__________________________________________________________________

a)Wielka i Mała Niedźwiedzica





Gwiazdozbiór ten należy do najbardziej znanych i charakterystycznych konstelacji nieba północnego. Z wyjątkiem niewielkiego południowego fragmentu, jest w naszych szerokościach geograficznych niezachodzący. Oznacza to, iż o każdej porze dnia i nocy znajduje się bezustannie nad naszymi głowami.
Konstelacja znana jest również pod nazwą Wielkiego Wozu, jednak nazwa ta funkcjonuje jedynie w Polsce i Chinach. Chociaż ta wyraźna grupa gwiazd otrzymała na przestrzeni dziejów wiele nazw związanych z mitologicznymi asocjacjami, niemal we wszystkich językach znana jest jako Wielka Niedźwiedzica. Podobnie jest w przypadku Małej Niedźwiedzicy.
Na przykładzie najbardziej znanych gwiazdozbiorów nieba północnego, Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy, możemy prześledzić, jaki sposób życia i myślenia narodów różnych kultur znalazł odzwierciedlenie na niebie. Na przykład Chińczycy w siedmiu jasnych gwiazdach Wielkiej Niedźwiedzicy widzieli formę na chleb lub powóz cesarski. Mieszkańcom Egiptu gwiazdy te przypominały hipopotama, Rzymianom - siedem wołów, natomiast Arabom - ludzi płaczących nad grobem.
Wielka i Mała Niedźwiedzica związane są z wieloma postaciami mitologicznymi. Według jednego z mitów gwiazdozbiory te przestawiają piękną nimfę Kallisto i jej syna Arkasa. Kallisto była córką króla arkadyjskiego Likaona i przyjaciółką bogini łowów Artemidy. Uroda Kallisto oczarowała najwyższego z bogów Olimpu - Zeusa. Usłyszawszy o tym Artemida oddaliła ją ze swego orszaku i Kallisto musiała sama błąkać się po lasach i tam urodziła Zeusowi syna Arkasa.
Gdy Hera dowiedziała się o niewierności swego małżonka, zamieniła Kallisto w niedźwiedzicę. Dawna nimfa tułała się po lasach pod postacią niedźwiedzicy, aż podczas łowów spotkał ją własny syn, w owym czasie zapalony myśliwy. Gdy dostrzegł dorodną niedźwiedzicę, wymierzył w nią z łuku, chcąc ją zabić, jednakże Zeus nie dopuścił do matkobójstwa, zamieniając Arkasa również w niedźwiedzia. Ponieważ obojgu był bardzo przychylny, przeniósł ich na niebo, między gwiazdy, gdzie znajdują się po dzień dzisiejszy jako gwiazdozbiory Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy.

______________________________




b)Korona Polnocna



      Korona Północna (łac. Corona Borealis, dop. Coronae Borealis, skrót CrB) - niewielki lecz wyrazisty gwiazdozbiór nieba północnego, leżący w pobliżu Wolarza. Jego gwiazdy układają się w łuk przypominający diadem, bądź koronę. Jednym z ciekawszych obiektów tego gwiazdozbioru jest nieregularna gwiazda zmienna R CrB. Co ciekawe, kiedy wybucha, jej jasność maleje. Gwiazdozbiór jest jednym z 48 wyznaczonych przez Ptolemeusza. Podobnym gwiazdozbiorem na południowej półkuli nieba jest Korona Południowa.

_____________________________________________________________

c)Wielki Pies




Wielki Pies - Ten stary gwiazdozbiór przedstawia leżącego u nóg łowcy Oriona psa Lailapsosa. Już w wykopaliskach Troi archeologowie znaleźli krążek z kości słoniowej, na którym ten zimowy gwiazdozbiór był przedstawiony w postaci psa. Pies Lailapsos był darem bogini łowów Artemidy i słynął z tego, że żadne zwierzę nie mogło przed nim uciec. Król Amfitrion, przybrany ojciec Heraklesa, miał w swym rejonie tak przebiegłego lisa, iż nikt nie mógł go złowić.
Na jedno polowanie zabrał ze sobą niezawodnego psa Lailapsosa, aby nieuchwytnego lisa wreszcie pochwycić. Polowanie nie rozstrzygnęło jednak sytuacji i trzeba było poradzić się Zeusa. Najwyższy sędzia ludzi i zwierząt dla świętego spokoju przeniósł sławnego psa oraz nie mniej znanego lisa na niebo. Od tego czasu Wielki Pies patrzy jednym okiem na Oriona, a drugim spoziera na pobliskiego Zająca. Lisa przewidujący Zeus umieścił na wszelki wypadek daleko, po przeciwnej stronie nieba.
Gwiazdozbiór Wielkiego Psa bez trudu odnajdziemy na niebie. Pas Oriona skierowany jest ku jego najjaśniejszej gwieździe - ku Syriuszowi ( a CMa). jest to w ogóle najjaśniejsza gwiazda na niebie. Wysyła dwadzieścia trzy razy więcej światła niż Słońce, a znajduje się od nas w odległości dziewięciu lat świetlnych. Wśród najbliższych gwiazd (do odległości jedenastu lat świetlnych) największą jasność ma Syriusz.
Jego średnica jest dwukrotnie większa od średnicy Słońca, a temperatura powierzchni dochodzi do około dziesięciu tysięcy stopni. Również masę ma dwa i pół rażą większą od masy Słońca, co u gwiazd jest rzeczą bardzo powszechną. Jednak Syriusz zwraca na siebie uwagę także tym, że ma małego towarzysza, oddalonego o kilka sekund kątowych, którego gołym okiem nie widać. Masa jego równa jest masie naszego Słońca, lecz objętość ma aż sto tysięcy razy mniejszą od objętości kuli słonecznej. Musi więc mieć gęstość sto tysięcy razy większą od gęstości Słońca. Jeden centymetr sześcienny materii pobranej z Syriuszowego towarzysza ważyłby na Ziemi około 250 kg. Przy tak dużej gęstości materia zachowuje się zupełnie inaczej niż w normalnych warunkach. Nazywamy ją gazem zdegenerowanym , a gwiazdy tego typu, co towarzysz Syriusza - białymi karłami.
Do tak małej objętości kurczy się gwiazda pod koniec swego żywota w wyniku własnej grawitacji. W jej wnętrzu nie przebiegają już reakcje termojądrowe i wypromieniowuje ona jedynie wcześniej nagromadzoną energię. Są to zatem prawdziwi "emeryci gwiazdowi", którzy oszczędnie gospodarując swymi zasobami energetycznymi potrafią świecić jeszcze wiele miliardów lat.
Dziś znamy kilkaset białych karłów, ale wszystkie leżą w niewielkiej odległości od Słońca. Ich jasność jest bardzo mała, toteż odległych nie widać nawet przez wielkie teleskopy. Z tego samego powodu ani jednego białego karła nie widzimy na niebie gołym okiem.

_____________________________________________________________________________


d)Korona Poludniowa




      Korona Południowa - Gwiazdozbiór nieba południowego położony pod Strzelcem, a na wschód od Niedźwiadka. W naszych szerokościach geograficznych świeci nisko nad horyzontem. Gwiazda e CrA jest zmienną zakryciową z okresem wynoszącym około czternastu godzin. Można ją obserwować także u nas, natomiast piękna gromada kulista NGC 6541 znajduje się stale pod horyzontem.
      Korona Południowa jest wprawdzie małym gwiazdozbiorem, ale ze względu na regularny kształt łatwo ją można odnaleźć na niebie i niezawodnie zasłużyła na własną nazwę. Znali ją już starożytni astronomowie. Należy do czterdziestu ośmiu gwiazdozbiorów zanotowanych przez greckiego astronoma Ptolemeusza którego dzieło stało się biblią astronomów
_______________________________________________________________________


e)Krzyz Poludnia





Krzyż Południa - Pierwsze wzmianki o Krzyżu Południa pochodzą od portugalskich żeglarzy z XVI stulecia. Nie było wówczas radiostacji, a naszej planety nie obiegały sztuczne satelity, toteż żeglarze orientowali się na morzu tylko według nieba. Na morzach północnej półkuli strony świata i szerokość geograficzną wskazywała Gwiazda Polarna. Położenie bieguna południowego żeglarze wyznaczali za pomocą linii łączącej Tolimana z Ageną, dwu najjaśniejszych gwiazd Centaura.
Linia ta wskazuje kierunek ku pobliskiemu Krzyżowi Południa. Jest to bardzo ważne, ponieważ niedaleko stąd znajduje się "fałszywy krzyż" i pomyłka oznaczałaby zabłądzenie na bezkresnym morzu. Gwiazdy g i a Cru wskazują kierunek ku południowemu biegunowi. Gdy odległość między nimi zwiększymy czterokrotnie, wówczas natrafimy na biegun południowy.
Żeglarze portugalscy podczas pierwszego postoju u wybrzeży Południowej Ameryki nowo odkryty ląd nazwali "Ziemią Krzyża Południowego". Gwiazdozbiór ten znajduje się dziś na godle i fladze Brazylii. Zajmuje też ważne miejsce na flagach Australii i Nowej Zelandii. Najjaśniejszą gwiazdą Krzyża Południowego jest Acrux (a Cru). Jest to układ podwójny, składający się z dwóch gorących olbrzymów oddalonych od nas o trzysta lat świetlnych.
Ponadto w Krzyżu Południa rzuca się w oczy ciemny obszar w Drodze Mlecznej. Tworzy go ciemna mgławica, oddalona o pięćset lat świetlnych. Mgławica ta, zwana Workiem Węgla, składa się głównie z ogromnej ilości drobnego pyłu. Zakrywa przed nami bardziej oddalone rejony Drogi Mlecznej.


________________________________________________________________________


III Gwiazdozbiory zodiaku cz. I



Baran (łac. Aries, dop. Arietis, skrót Ari) to starożytna konstelacja znajdująca się pomiędzy Andromedą i Bykiem. Pomimo swej niewielkiej jasności ogrywał dużą rolę w astronomii, w Baranie bowiem znajdował się punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego, tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (w momencie równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego gwiazdozbioru Ryb. Baran jest także znakiem Zodiaku.
Układ najjaśniejszych gwiazd w Baranie tworzy charakterystyczny łuk, na który składają się: Hamal o jasności 2,0 magnitundo; Sheratan o jasności 2,64 magnitundo oraz Mesartim (3,9m). Ta ostatnia jest piękną gwiazdą podwójną, którą tworzą dwa składniki o jasności 4,8 magnitundo każda.




Byk (łac. Taurus, dop. Tauri, skrót Tau) - duży i wyraźny gwiazdozbiór nieba północnego, leżący w pobliżu równika niebieskiego. Jest to jedna z konstelacji zodiakalnych. Linia ekliptyki przechodzi w tym gwiazdozbiorze między formacją Plejad, a "głową byka". Konstelacja ta przedstawia byka, którego postać, wedle mitologii greckiej przybrał Zeus, aby porwać fenicką księżniczkę Europę.
Najjaśniejszą gwiazdą w gwiazdozbiorze Byka jest Aldebaran - czerwony olbrzym 40 razy większy od Słońca i jednocześnie jedna z najjaśniejszych gwiazd na niebie (14. pod względem jasności). Kolejnymi ważnymi gwiazdami pod względem jasności są: Al Natch (1,65m), Alcyone (2,87m) i Alheka (3,00m).




Bliźnięta (łac. Gemini, dop. Geminorum, skrót Gem) jest jednym z bardziej charakterystycznych gwiazdozbiorów, znany od starożytności, przedstawia parę bliźniąt trzymających się za ręce, Kastora i Polluksa. Należeli oni do załogi statku Argonautów, byli synami Ledy, a ojcem każdego z nich był kto inny: Kastora - król Sparty Tyndareusz, Polluksa - sam Zeus. Słońce przebywa na tle tego gwiazdozbioru od 22 maja do 20 czerwca. W pobliżu Kastora (? Gem) znajduje się radiant jednego z bogatszych rojów meteorów, znanego jako Geminidy. Jego największa aktywność przypada na 14 grudnia (do 60 meteorów na godzinę).




Rak (łac. Cancer, dop. Cancri, skrót Cnc) to konstelacja będąca jednym z 12 gwiazdozbiorów zodiaku. Jest to konstelacja mała i składająca się ze słabych gwiazd.
Gwiazdozbiór ten przedstawia wielkiego raka, który na rozkaz bogini Hery zaatakował znienawidzonego przez nią Heraklesa. Skorupiak poległ w walce z herosem, jednak pani nieba doceniła jego ofiarę i z wdzięczności umieściła na nieboskłonie.
W obrębie gwiazdozbioru Raka znajduje się jedna z najjaśniejszych gromad otwartych na niebie - "Żłóbek", oznaczona symbolem M44.






Lew (łac. Leo, dop. Leonis, skrót Leo) to gwiazdozbiór zodiakalny identyfikowany z lwem, którego musiał pokonać Herakles aby wypełnić jedną ze swych dwunastu pracy (zwykle zabicie lwa uważane była za pierwszą, gdyż wskutek niej heros zdobył zbroję z lwiej skóry, która czyniła go niewrażliwym na ciosy).






Waga (łac. Libra, dop. Librae, skrót Lib) to mało wyraźny gwiazdozbiór zodiakalny. Znajduje się na południowej półkuli nieba.
Według starożytnych Greków ta konstelacja przedstawiała kleszcze skorpiona. Wynikało to z faktu, że gwiazdozbiór Skorpiona sąsiaduje z gwiazdozbiorem Wagi. Nazwę tę przejęli także Arabowie. Stąd, najjaśniejsze gwiazdy w Wadze mają nazwy pochodzące od arabskiego wyrazu al-zubana oznaczającego kleszcz skorpiona.
Dopiero w starożytnym Rzymie, na skutek przejęcia nazwy z Chin i Indii, zaczęto używać nazwy Waga.


_____________________________________________________________________________



IV Gwiazdozbiory zodiaku cz. II





      Skorpion (znany także jako Niedźwiadek, łac. Scorpius, dop. Scorpii, skrót Sco) to jedna z konstelacji zodiakalnych. Znajduje się na południowej półkuli nieba, jednak pod koniec lata z terenów Polski da się niekiedy dojrzeć tuż ponad horyzontem kilka gwiazd tego gwiazdozbioru, między innymi ß, ?, ? i ? Scorpii (Antares).
      Najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji jest Antares.
       




      Strzelec (łac. Sagittarius, dop. Sagittarii, skrót Sgr) to konstelacja zodiakalna, znana już w starożytności, przedstawiająca centaura, pół-człowieka, pół-konia, z uniesionym łukiem i strzałą. Jej początków można szukać już u Sumerów, którzy widzieli w nim boga wojny. Według niektórych źródeł Strzelcowi szczęście przynosi Turkus.
      Znajduje się na południowej półkuli nieba, stosunkowo blisko równika niebieskiego




      Koziorożec (łac. Capricornus, dop. Capricorni, skrót Cap) jest jednym z gwiazdozbiorów zodiakalnych. Położony jest na południowej półkuli nieba.
      W wyobrażeniach starożytnych Greków przedstawia on pół kozła, pół rybę, gdyż taką właśnie postać przybrał według nich bożek Pan, gdy wraz z innymi bogami uciekał przed potworem Tyfonem do Egiptu. Wszyscy uciekinierzy przemienili się wtedy w zwierzęta, jednak nowy wygląd Pana tak zadziwił Zeusa, że ten umieścił ów cud natury na nieboskłonie.
      Z gwiazdozbiorem tym powiązane jest także przesilenie zimowe. Równoleżnik, na którym słońce jest w zenicie w momencie tego przesilenia nazywany jest zwrotnikiem Koziorożca. Nazwa ta wynika z faktu, że właśnie w tym gwiazdozbiorze znajdowało się Słońce w momencie przesilenia około 2000 lat temu, gdy nadano nazwę temu równoleżnikowi. W dzisiejszych czasach, na skutek precesji, w chwili przesilenia zimowego, Słońce znajduje się w obrębie gwiazdozbioru Strzelca.




      Wodnik (łac. Aquarius, dop. Aquarii, skrót Aqr) to gwiazdozbiór sąsiadujący z Wielorybem, Definem i Rybą Południową, położony na południe od równika niebieskiego. Wodnik to jeden z najstarszych (w sensie antropologicznym) gwiazdozbiorów.
      W astrologii znak stały, powietrzny, związany z Uranem, tradycyjnie również z Saturnem. Wodnika przedstawia się zwykle jako postać z jednym lub dwoma dzbanami, z których leje się woda (w dwóch strumieniach dopatrywano się obu rzek Mezopotamii - Tygrysu i Eufratu).
      Wodnik to nie imię, lecz nazwa mitologicznej czynności ewentualnie postaci. Najbardziej znanym odpowiednikiem wodnika w mitologii jest Ganimedes.




      Ten niewyraźny gwiazdozbiór zwierzyńcowy ma przedstawiać dwie ryby: jedna leży prostopadle do Andromedy, a druga - poziomo pod kwadratem Pegaza.
      Najjaśniejsza gwiazda konstelacji, Alrisha (a Psc), jest niezwykle interesującym obiektem. Większą lunetą możemy ją rozłożyć na dwie gwiazdy obiegające wspólny środek ciężkości raz na siedemset lat. Jednak każda z nich jest z kolei podwójną spektroskopową, a zatem Alrisha faktycznie jest gwiazdą poczwórną.
      Ruch wszystkich czterech gwiazd podporządkowany jest sile grawitacyjnej, która przyczynia się do narodzin gwiazd, wywołuje ruchy księżyców dokoła planet i planet wokół Słońca, przyciąga człowieka do powierzchni Ziemi i gwiazdy do środka galaktyk. Grawitacja jest więc najważniejszą siłą we Wszechświecie.




      Panna (łac. Virgo, dop. Virginis, skrót Vir) to gwiazdozbiór zodiakalny, znajdujący się w rejonie równika niebieskiego. Według starożytnych, wyobraża on pannę trzymającą w ręku kłos. Przedstawia zazwyczaj grecką boginię sprawiedliwości Dike, która odeszła od ludzi gdy zakończył się srebrny wiek, ale również boginie pełniące podobne funkcje w innych kulturach (w Mezopotamii - Astarte, w Egipcie - Izyda, w Grecji - Atena lub Erigone córką Ikariosa, po śmierci zabraną przez Dionizosa na niebo).
      Panna jest drugim pod względem wielkości gwiazdozbiorem i zarazem największym spośród zodiakalnych.
      Najjaśniejsza gwiazda Panny, Spica (Virginis, Kłos) o jasności 0,98 jest 14. pod względem jasności gwiazdą na niebie.
      W Pannie oraz sąsiednim gwiazdozbiorze, Warkoczu Bereniki, znajduje się najbliższa nam duża gromada galaktyk - Gromada w Pannie, zawierająca ok. 2 000 galaktyk, oddalona o ok. 48 milionów lat świetlnych.